Zmysł wzroku – integracja sensoryczna

,,Człowiek nie rozwija percepcji wzrokowej poprzez same oczy, ani też nie widzi samą korą wzrokową. Znaczący wzrok jest generowany jedynie poprzez zintegrowane działania pomiędzy wieloma częściami mózgu, włączając  w to – w dodatku do bodźców wzrokowych – inne bodźce, a w szczególności somatosensoryczne i przedsionkowe oraz powiązane zachowanie ruchowe”.

                                                                                  Ayres,1972,str. 201

Jak działa zmysł wzroku?

Kiedy światło dociera do tylnej części oka, przemieszcza się wzdłuż wiązki nerwów znajdujących się w siatkówce. Otrzymane obrazy są  przekazywane do mózgu za pośrednictwem nerwów wzrokowych. Przetwarzając te informacje mózg ponownie odwraca obraz, tak żebyśmy nie widzieli świata do góry nogami.

 

Który ze zmysłów jest najważniejszy?

Zmysł wzroku jest najważniejszym zmysłem w naszym życiu i odgrywa najważniejszą rolę w uczeniu się - 80% tego co pamiętamy i widzieliśmy odbywa się za pomocą wzroku. Wzrok daje nam informacje o tym, gdzie jesteśmy, co się dzieje i co może się wydarzyć. Wzór tęczówki naszego oka jest unikalny, podobnie jak nasze linie papilarne.

 

 

Co odpowiada za zmysł wzroku?

Zmysł wzroku to jeden z najważniejszych zmysłów człowieka, dzięki któremu odbieramy większość bodźców zewnętrznych. Za proces widzenia odpowiadają fotoreceptory, które mieszczą się w siatkówce oka. Z fotoreceptorów bodźce są przekazywane do kory mózgowej za pomocą impulsów nerwowych.

 

Która część mózgu odpowiada za zmysł wzroku?

Płat potyliczny znajduje się na końcu kory mózgowej. Odpowiedzialny jest za widzenie, kojarzenie a także za rozpoznawanie barw oraz głębi. Jeśli dojdzie do uszkodzenia płata potylicznego dochodzi do zaburzeń widzenia, halucynacji oraz zaburzeń w czytaniu i pisaniu.

 

Przetwarzanie wzrokowe może być podzielone na dwa oddzielne układy:

 

1. Percepcja przedmiotu, (widzenie przedmiotu, czyli na co ja patrzę)
2. Percepcja pozycji przedmiotu w przestrzeni (widzenie przestrzenne – gdzie jest ten przedmiot, na który patrzę).

 

Zmysł wzroku pełni w naszym życiu ogromnie ważną rolę. Dzięki niemu możemy sprawnie poruszać się, biegać i orientować w przestrzeni, wykonując czynności dnia codziennego, uprawiać sporty czy zdobywać wiedzę, czytać i pisać. Mimo, że wzrok jest tak istotny w naszym funkcjonowaniu, w trakcie życia płodowego nie oddziałują na niego żadne bodźce, a jego intensywny rozwój zaczyna się dopiero po narodzinach.

Na właściwy rozwój funkcji wzrokowych ogromny wpływ ma współpraca z innymi systemami m.in. ze zmysłem ruchu i równowagi, dotyku oraz z prawidłowym napięciem mięśniowym.

Ważne jest  nie tylko to, czy oczy dziecka są zdolne do wychwytywania bodźców wzrokowych, ale czy jego mózg we właściwy sposób je odbiera, zapamiętuje i przetwarza oraz adekwatnie reaguje informacją zwrotną.  

 Często się zdarza, że mimo iż okulista nie stwierdza żadnych wad wzroku, dziecko ma problemy z koordynacją wzrokowo-ruchową, utrzymaniem fiksacji na przedmiocie i podążaniem za nim wzrokiem lub przejawia nieprawidłową (wzmożoną lub obniżoną) wrażliwość na bodźce. Są to problemy, z którymi często spotykamy się u dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej.

Prawidłowy rozwój gałek ocznych jest ściśle związany z odruchem przedsionkowo-okoruchowym. Dzięki niemu mimo tego, że ruszamy głową utrzymujemy stabilizację pola widzenia, bez względu na to, czy nasze ciało stoi, czy jest  w ruchu. Obraz nie drga, jest wyraźny, ale wymaga  właściwej integracji bodźców wzrokowych z informacjami o ruchu, docierających z receptorów systemu przedsionkowego.

Integracja wrażeń wzrokowych z informacjami, które płyną  z dotyku umożliwia właściwy odbiór kształtu i struktury przedmiotów. Połączenie tych informacji z obu zmysłów pozwala na dokładniejszy odbiór i ocenę otoczenia. Dzięki tej integracji możliwe jest także dostosowane właściwej postawy ciała do wykonania określonego zadania.

Następnym, bardzo ważnym czynnikiem, który umożliwia rozwój percepcji wzrokowej jest system przedsionkowy, odpowiedzialny między innymi za równowagę. W odpowiedzi na bodźce płynące ze wzroku i z ruchu mózg kształtuje organizację ruchową dziecka. Mówimy wtedy o rozwoju koordynacji wzrokowo-ruchowej.

Obraz, który nie jest stabilny  utrudnia lub uniemożliwia wykonywanie czynności, które wydają się łatwe i naturalne dla dziecka z prawidłową percepcją wzrokową. Przykładem jest patrzenie w oczy osobie  z którą rozmawiamy, omijanie przeszkód podczas wędrówki po lesie, czy lekcji wychowania fizycznego, wchodzenie po schodach, zabawa w berka, czy tak ważna umiejętność czytania. Dziecko, u którego występują zniekształcenia wzrokowe może odbierać świat jako nieprzyjazny, zły, niebezpieczny, chaotyczny. Wybiera zatem zabawy statyczne, wolne lub monotonne, podczas których czuje się bezpieczne, unika nawet kontaktu z rówieśnikami.

 

Nieprawidłowe przetwarzanie i integracja bodźców wzrokowych niekorzystnie wpływa na rozwój dziecka w wielu dziedzinach życia.

Według założeń integracji sensorycznej A. Jean Ayres u wielu dzieci z trudnościami w nauce występują często dysfunkcje układu wzrokowego. Mogą one dotyczyć trzech kategorii nieprawidłowości przetwarzania sensorycznego:

• modulacji sensorycznej (nadreaktywność wzrokowa i podreaktywność wzrokowa);
• dyskryminacji sensorycznych (dziecko ma problem z integracją wrażeń wzrokowych ze słuchowymi, ruchowymi i dotykowymi);
• zaburzeń wzrokowo – motorycznych.

Jakie objawy mogą wskazywać na zaburzenia w rozwoju widzenia u dziecka:

Dziecko:

5. Przechyla głowę i tułów na jedną stronę;
5. Ustawia książki i zeszyty pod różnymi katami;
5. Przejawia niski poziom koncentracji i uwagi wzrokowej;
5. W wolnym tempie przepisuje  z tablicy;
5. Zasłania lub mruży jedno oko;
5. Popełnia liczne, różne błędy  w przepisywaniu;
5. Po długiej pracy  z bliska pojawia się gorsza ostrość widzenia;
5. Unika gier i zabaw, szczególnie  z użyciem piłki;
5. Nie potrafi odróżnić i nazwać kolorów;
5. Ma problemy z oceną odległości i z koordynacją okołoruchową;
5. Trudnością jest czytanie w czasie jazdy pociągiem czy autobusem;
5. Słabo orientują się  w przestrzeni;
5. Występuje  asymetria twarzy;
5. Występuje obniżone napięcie mięśniowe;
5. Nienaturalnie, szeroko otwiera oczy, trze i mruży je;
5. Po dłuższej pracy wzrokiem dziecko skarży się na skroniowe bóle głowy;
5. Podczas pisania dziecko nie trzyma się liniatury, pisze pochyłe litery, różnej wielkości.

 

Trudności w przetwarzaniu wzrokowym i powiązane z tym zachowania:

• Utrzymanie właściwej ostrości widzenia, zwłaszcza podczas pracy z bliska np. : czytania, pisania, rysowania i wykonywania plac plastycznych;
• Wykonywanie płynnych ruchów oczu; jest to czynność istotna m.in. podczas śledzenia linijek czytanego tekstu;
• Śledzenie wzrokiem za przemieszczającym się przedmiotem m. in. za piłką podczas zajęć ruchowych;
• Utrzymanie nieruchomego pola widzenia podczas poruszania się m.in. podczas chodzenia, biegania, zabaw na placu zabaw;
• Postrzegania głębi, określania odległości od ciała dziecka do przedmiotów w otoczeniu;
• Przerzutność wzroku z dali do bliży, co jest szczególnie istotne m.in. podczas przepisywania informacji z tablicy do zeszytu;
• Odróżnianie pierwszego planu od tła, m.in. podczas poszukiwania określonego przedmiotu w zatłoczonym polu widzenia (przeszukiwanie konkretnej zabawki w pokoju zabaw).

Nieprawidłowa wrażliwość na bodźce wzrokowe również jest źródłem wielu trudności. Wyróżnia się w tej grupie wrażliwość na światło, kontrast a także na kolor i wzór.

W przypadku hiperwrażliwości na światło dziecko może odczuwać wiele objawów tj.: zmęczenie, bóle głowy, bóle oczu oczu, zawroty głowy, rozdrażnienie, nagłe wybuchy złości i agresji, pobudzenie, dyskomfort fizyczny oraz psychiczny itp. Są one następstwem kontaktu ze światłem różnego rodzaju.. Wymienione objawy mogą także występować po długim, nie kontrolowanym przez rodzica korzystaniu z monitora komputera, telewizora,  czy smartfona.

Rodzice są często nieświadomi, jak zgubnym i bardzo szkodliwym jest kilkugodzinne korzystanie  z nowoczesnych środków przekazu, kiedy ich pociecha przez cały czas patrząc  w ekran komputera, czy własnego telefonu odbiera wzrokiem niezliczoną ilość bodźców wzrokowych -  obrazów, a mózg dziecka stara się za tym nadążyć, przetworzyć je i zapamiętać. I niestety nie jest  w stanie tego zrobić.

Nieprawidłowe rozróżnianie kontrastu czyli rzeczy jasnych od ciemnych może znacząco utrudniać wyodrębnianie elementu z tła. Bardzo dobrym przykładem będzie tu  czytanie, jazda na rowerze czy bezpieczne przemieszczanie się. Obniżona wrażliwość na kontrast powoduje, że przedmioty się ze sobą zlewają a litery wydają się wyblakłe i zlepione w całość. Podwyższona wrażliwość z kolei uniemożliwia długie patrzenie na kontrasty, gdyż wydają się zbyt intensywne i dziecko się męczy. Czytanie, a więc wpatrywanie się w czarne litery na białym tle, jest dla wielu uczniów trudne i męczące. Pomocne jest wtedy drukowanie tekstów na mniej kontrastowym tle lub nakładanie na niego kolorowych foli. To często pomaga.

U dzieci z zaburzeniami SI zauważa się czasem specyficzne upodobania kolorystyczne. Nie tolerują pewnych kolorów, gdyż są nadwrażliwe na określone barwy. Inne natomiast lubują się  w jaskrawych barwach, lubią migające zabawki, gdyż ich układ nerwowy słabiej odbiera wrażenia związane z kolorem, rejestrowane przez zmysł wzroku. Najczęściej spotykamy takie trudności u dzieci ze spektrum autyzmu, u których preferencje kolorystyczne wpływają nie tylko na dobór ubrań i zabawek ale także na dietę np. nie lubią koloru czerwonego, jest dla nich nieprzyjemny i  w związku  z tym nie są w stanie zjeść zupy pomidorowej, pomidora czy papryki.

Nieprawidłowa wrażliwość na bodźce wzrokowe może znacząco utrudniać dziecku funkcjonowanie w szkole. Są to bowiem miejsca niezwykle bogate w barwy, wzory i kontrasty a zarazem wymagające prawidłowej koncentracji na pracy w ławce czy pracy z książką. Dobrze jest więc zastanowić się, czy np. bóle głowy, złe samopoczucie, spadek koncentracji lub nagłe pobudzenie czy napady złości lub agresji nie mają źródła w przetwarzaniu bodźców wzrokowych. Trzeba zatem zadbać o minimalizm w wystroju sali, zwłaszcza w okolicy tablicy, bo dużo, wcale nie znaczy lepiej. Uczniowie skupiają się wtedy nie na tym , co jest istotne,  a koncentrują swoja uwagę wzrokową na mniej istotnych elementach, służących np. do ozdoby.

Za objawy nadwrażliwości na bodźce wzrokowe można uznać m. in.:

• unikanie  blasku słońca, błysku światła oraz światła jarzeniowego, pulsacyjnego,
• mrużenie, tarcie i zamykanie oczu pod wpływem światła,
• słaba tolerancja zmian rodzaju i natężenia światła,
• niechęć do luster i oglądania w nim własnego odbicia,
• męczliwość podczas pracy z materiałem obrazkowym,
• znacznie skrócony czas fiksacji,
• unikanie kontaktu wzrokowego,
• sztywne rutyny,
• niechęć do zabawy kolorowymi i świecącymi zabawkami,
• trudności z planowaniem motorycznym i orientacją w przestrzeni,
• zamykanie oczu, kiedy w kierunku dziecka nadlatuje rzucona piłka,
• preferowanie monotonnych, statycznych zabaw i unikanie zabaw z grupą,
• podwyższony poziom stresu i  niepokoju,
• patrzenie przez małe dziurki i szkło,
• ograniczone uczestnictwo w aktywnościach społecznych.

 

Objawami podwrażliwości na bodźce wzrokowe są m.in.:

• długie wpatrywanie się w słońce i  inne źródła światła,
• przesuwanie małych przedmiotów po krawędziach mebli,
• preferowanie jaskrawych, migających zabawek,
• machanie głową, bieganie, skakanie, kołysanie się w celu dostarczania wrażeń wzrokowych,
• domaganie się szybkiego ruchu,
• zainteresowanie lustrami i błyszczącymi przedmiotami,
• mała spostrzegawczość, niezauważanie zmian w otoczeniu,
• dziecko nie rejestruje wyrazu twarzy,
• niezauważanie zmian w otoczeniu,
• trudności z wyszczególnianiem obrazu z tła, wskazaniem obrazka w książeczce, 
• dziecko ulega przestymulowaniu bodźcami wzrokowymi,
• lęk przed ciemnymi pomieszczeniami,
• odmawianie zasłaniania oczu, lęk przed ciemnością.

Należy pamiętać, że narząd ruchu i wzroku pozostają ze sobą w ścisłej współpracy. Nieprawidłowy rozwój jednego z nich może zaburzać rozwój drugiego. Pracując z dziećmi nadwrażliwymi wzrokowo nie możemy od nich żądać, by bawiły się w berka, świetnie radziły sobie podczas klasowych wyścigów rzędów zanim nie poprawimy rejestracji i przetwarzania wrażeń wzrokowych. Tak samo trudno nam będzie dłużej pracować przy stoliku, nad omawianiem kontrastowych obrazków z dzieckiem, które jest podwrażliwe wzrokowo.

Po raz kolejny sprawdza się zasada zindywidualizowania metod i form pracy z każdym dzieckiem. Jednak podążanie za jego potrzebami nie rozwiąże samego problemu, do którego potrzebna jest prawidłowo dobrana dieta sensoryczna i profesjonalna terapia SI.

Ćwiczenia stymulujące zmysł wzroku:

• Śledzenie przedmiotów będących   w ruchu,
• Wodzenie wzrokiem w ciemnym pomieszczeniu za źródłem światła –  za latarką, ekranem telefonu, płomieniem świecy,
• Zabawy z projektorem – lokalizowanie w przestrzeni wyświetlanych obiektów,
• Ćwiczenia w  rozpoznawaniu barw, wyszukiwanie przedmiotów o  określonym kolorze, grupowanie ich, szeregowanie przedmiotów i  obrazków według nasycenia koloru; mieszanie barw, np. za pomocą farb, barwienie wody barwnikami spożywczym,
• Rozprowadzanie palcami farby, żelu umieszczonego w woreczku strunowym,
• Rysowanie wzrokiem figur, liter, wzorów,
• Rysowanie wzorów i liter w piasku, kaszy manny,
• Rzuty do celu, różnymi przedmiotami, z różnej odległości,
• Rzucanie drobnych przedmiotów do ruchomego celu do przesuwanego przez nauczyciela pojemnika,
• Układanie figur w konturach, dobieranie kształtów do form w drewnianych układankach,
• Dobieranie obrazków do cieni,
• Piętrzenie klocków, kubeczków, pudełek,
• Sortowanie przedmiotów (klocków, koralików, guzików) ze względu na kształt, kolor, wielkość,
• Nawlekanie korali na sznurek, wykorzystanie makaronu,
• Układanie modeli postaci i twarzy z elementów (gra - Moda i modelki),
• Składanie  obrazków z porozcinanych pocztówek – najpierw połówek, później  trzech,   czterech elementów rozciętych w pionie, poziomie i po skosie,
• Składanie ilustracji rozciętej z większej ilości elementów,
• Układanie puzzli,
• Odtwarzanie układu elementów, np. z klocków lub figur geometrycznych
• Naśladowanie sekwencji ruchów,
• Spostrzeganie zmian w układzie elementów, zabieranie jednego obrazka z szeregu,
• Wyszukiwanie różnic między obrazkami,
• Wyszukiwanie podobieństw - takich samych obrazków, symboli, liter,
• Dobieranie podpisów do obrazków
• Kopiowanie i uzupełnianie obrazków,
• Uzupełnianie konturów obrazków,
• Wyszukiwanie liter w rozsypankach, układanie wyrazów z liter, zdań z wyrazów,
• Gry w warcaby, w kółko i krzyżyk, domino,  memory, w Piotrusia, w dobble.

 

Funkcje wzrokowe wraz ze słuchowymi pełnią bardzo ważna rolę  w opanowywaniu umiejętności czytania i pisania. W początkowym etapie nauki czytania najważniejszą rolę odgrywa postrzeganie i różnicowanie liter według kształtu oraz kolejności występowania w wyrazie oraz rozmieszczenie wyrazów na płaszczyźnie. W proces ten angażowana jest głównie percepcja wzrokowa.

 

Największe znaczenie dla rozwoju zdolności uczenia się mają następujące właściwości percepcji wzrokowej:

 

5. Koordynacja wzrokowo – ruchowa;
5. Spostrzeganie figury i tła;
5. Stałość spostrzegania;
5. Spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni;
5. Spostrzeganie stosunków przestrzennych;
5. Pamięć wzrokowa (odgrywa ona bardzo ważną rolę w nauce czytania i pisania, umożliwia zapamiętywanie i odtwarzanie graficznych obrazów liter, gdy jest słaba dzieci popełniają bardzo dużo błędów ortograficznych, bo nie pamiętają graficznej struktury wyrazów).

 

W mojej osobistej ocenie wzrok odgrywa najważniejszą funkcję wśród wszystkich zmysłów. Trudno jest mi sobie wyobrazić, aby nie móc spojrzeć  w oczy bliskiej, kochanej osobie, nie zobaczyć swego nowonarodzonego dziecka, nie mieć możliwości podziwiania piękna przyrody o każdej porze roku, nie doświadczyć widoku gór, jezior czy morza. Jakże trudno byłoby wypełniać codzienne obowiązki w domu i  w pracy nie mogąc korzystać ze wzroku. Funkcjonując na co dzień nie mamy pojęcia i rzadko zastanawiamy się, jakim skomplikowanym procesem jest widzenie i na ile rzeczy w naszym życiu ma ogromny wpływ. Doświadczając tego fenomenu, trudno sobie wyobrazić jak moglibyśmy żyć bez naszych cennych oczu.

 

                                                                          Katarzyna Pawlikowska

                                                                          Terapeuta integracji sensorycznej

 

 

 

Bibliografia:

1.Biel L. Integracja Sensoryczna. Skuteczne strategie w terapii dzieci i nastolatków, Wyd. Uniwersytety Jagiellońskiego, Kraków 2015 r.

2. Borkowska M., Wagh K., Integracja sensoryczna na co dzień, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2011 r.

3. Przyrowski Z. Integracja sensoryczna. Wprowadzenie do teorii, diagnozy i terapii. Wyd. EMPIS, Warszawa.

4.  Charbicka M. Integracja sensoryczna przez cały rok. Wydawnictwo Difin,

2017 r.

5.  B. Odowska-Szlachcic, Terapia integracji sensorycznej. Strategie i ćwiczenia stymulujące układy: słuchowy, wzrokowy, węchu i smaku oraz terapia światłem i kolorami zeszyt 2, wyd. Harmonia, Gdańsk 2011r.

6. B. Odowska – Szlachcic, B. Mierzejewska.Wzrok i słuch – zmysły wiodące  w uczeniu się  w aspekcie integracji sensorycznej. Wyd. Harmonia, Gdańsk 2018 r.

5. W. Żaba-Żabińska, Owocna edukacja. Zabawy i ćwiczenia wspomagające rozwój percepcji wzrokowej, słuchowej i motoryki małej, Grupa Edukacyjna S.A., Kielce 2016r.